Pozbawienie i ograniczenie praw rodzicielskich – kiedy jest możliwe, czym skutkuje i w jakich sytuacjach sąd opiekuńczy może się na to zdecydować?
Co do zasady rodzice mają swobodę w wychowaniu i opiece nad swoim dzieckiem. Nie zawsze jednak takie rozwiązanie jest zgodne z dobrem małoletniego. Wręcz przeciwnie – w pewnych sytuacjach może mu zagrażać. Właśnie dlatego przepisy przewidują mechanizmy mające chronić małoletnich – ograniczenie władzy rodzicielskiej lub nawet całkowite jej pozbawienie.
Czym jest władza rodzicielska?
Władza rodzicielska to zbiór praw i obowiązków związanych z opieką nad dzieckiem (w szczególności ze sprawowaniem pieczy nad majątkiem i osobą małoletniego), a także z jego wychowaniem. Co do zasady przysługuje każdemu z rodziców i sprawowana jest aż do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności.
Władza rodzicielska pozostaje więc związana z odpowiedzialnością za małoletniego, w tym za jego zdrowie i prawidłowy rozwój, przy poszanowaniu jego godności i praw oraz przy kierowaniu się jego dobrem. Oznacza to m.in., że przy podejmowaniu decyzji dotyczących małoletniego, rodzice powinni go wysłuchać i w miarę możliwości uwzględnić jego zdanie w danej kwestii.
Na czym polega ograniczenie władzy rodzicielskiej?
Nie zawsze wykonywanie pieczy nad osobą i majątkiem dziecka przez rodziców będzie dla niego najlepszym rozwiązaniem. Bywa również, że rodzic nie jest w stanie wywiązywać się z określonych obowiązków i uprawnień z przyczyn od niego niezależnych. W takich przypadkach najlepszym rozwiązaniem może się okazać podjęcie przez sąd decyzji o ograniczeniu władzy rodzicielskiej.
Jak sama nazwa wskazuje, ograniczenie władzy rodzicielskiej będzie polegało na pozbawieniu rodzica części przysługujących mu uprawnień i obowiązków. Jaką postać przybiorą te ograniczenia – to zależy już od indywidualnej sytuacji rodziców oraz dziecka. Mogą polegać one na przykład na:
- zobowiązaniu rodziców do określonego postępowania;
- skierowaniu małoletniego do placówki wsparcia rodzinnego;
- wyłączeniu możliwości decydowania o niektórych sprawach bez wcześniejszego uzyskania zgody sądu;
- ustanowieniu nadzoru kuratora sądowego;
- skierowaniu małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
- zarządzeniu umieszczenia małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub w instytucjonalnej pieczy zastępczej;
- powierzeniu zarządu nad majątkiem dziecka kuratorowi.
Nie jest to przy tym katalog zamknięty. Tym samym ograniczenie władzy rodzicielskiej jednemu lub obojgu rodzicom może przybierać również inne postacie niż te wymienione wyżej. Przy ustalaniu zakresu ograniczenia władzy rodzicielskiej, sąd zawsze będzie kierował się waszą indywidualną sytuacją oraz dobrem dziecka.
Na czym polega pozbawienie władzy rodzicielskiej?
Pozbawienie władzy rodzicielskiej oznacza największą ingerencję w prawa i obowiązki rodziców, dlatego zarezerwowane jest dla najpoważniejszych sytuacji. Z tego powodu dochodzi do niego znacznie rzadziej niż do ograniczenia władzy rodzicielskiej.
W tym przypadku rodzic lub rodzice zostają całkowicie pozbawieni praw rodzicielskich, a więc możliwości sprawowania opieki i wychowania dziecka.
Trzeba jednak jasno zaznaczyć, że pozbawienie praw rodzicielskich oznacza brak możliwości sprawowania pieczy i wychowania, ale nie prowadzi do całkowitej utraty więzi z małoletnim. Takiemu rodzicowi wciąż będzie przysługiwać prawo do utrzymywania kontaktów z dzieckiem, które pozostaje całkowicie niezależne od władzy rodzicielskiej nad małoletnim.
Poza tym jeśli ustaną okoliczności przemawiające za pozbawieniem władzy rodzicielskiej, może ona zostać później przywrócona, a rodzic odzyska pełnię praw. Oczywiście i w tym przypadku decydujące będzie dobro małoletniego.
Jakie są powody ograniczenia władzy rodzicielskiej, a jakie całkowitego jej pozbawienia?
Jak już wiesz, przyczyny ograniczenia praw i obowiązków rodziców względem opieki i wychowania małoletniego mogą być naprawdę różne, a w tę kategorię wpisują się zarówno podstawy zawinione, jak i niezależne od rodziców. Podobnie sprawa wygląda zresztą w przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Kiedy sąd ograniczy władzę rodzicielską?
Do ograniczenia władzy rodzicielskiej najczęściej dochodzi z takich przyczyn jak poważne nałogi (np. nadużywanie alkoholu), niepilnowanie, by małoletni chodził do szkoły czy zachowanie w inny sposób zagrażające dobru małoletniemu.
Druga kategoria przyczyn ograniczenia władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców to natomiast sytuacje niezawinione, takie jak chociażby poważna choroba czy zaginięcie rodzica albo brak możliwości porozumienia się między mamą i tatą małoletniego co do zasad wykonywania władzy rodzicielskiej np. po rozwodzie.
Kiedy sąd zdecyduje się na odebranie władzy rodzicielskiej?
Główne powody pozbawienia władzy rodzicielskiej wiążą się z:
- dużymi zaniedbaniami ze strony rodziców względem dzieci – np. głodzeniem;
- nadużywaniem praw rodzicielskich – np. stosowaniem przemocy lub wykorzystaniem seksualnym;
- istnieniem przeszkód całkowicie uniemożliwiających wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców – takich jak np. poważna choroba.
Jak widzisz, niektóre kategorie pokrywają się z podstawami do ograniczenia władzy rodzicielskiej. Sąd musi więc dokonać oceny, czy pozbawienie władzy rodzicielskiej jest konieczne w danym przypadku, czy może wystarczy samo jej ograniczenie. Jest to o tyle ważne, że żadne z tych rozwiązań nie ma stanowić formy ukarania rodzica, a jedynie chronić dobro dziecka. Oznacza to także, że zbyt daleko idące ograniczenia również mogą pozostawać w sprzeczności z tym dobrem.
Kto może złożyć wniosek w celu pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich?
Choć najczęściej o ograniczeniu lub pozbawieniu władzy rodzicielskiej mówi się w kontekście podjęcia inicjatywy przez jednego z rodziców, to zdecydowanie nie są to jedyne osoby, które mogą złożyć wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej czy całkowite jej pozbawienie.
Taki wniosek ma prawo przygotować każda osoba posiadająca informację o tym, że dobro dziecka może być zagrożone. Oznacza to, że wśród uprawnionych znajdują się również inni członkowie rodziny, znajomi, sąsiedzi czy np. nauczyciele w szkole lub opiekunowie w przedszkolu.
Jak pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej? Tylko podczas rozprawy przed sądem!
Zarówno ograniczenie, jak i pozbawienie władzy rodzicielskiej, oznaczają tak dużą ingerencję w prawa i obowiązki rodziców, że decyzję w tej sprawie zawsze musi podjąć sąd. Istnieją przy tym 2 tryby, w których może być wszczęte postępowanie w sprawie – z urzędu oraz na wniosek.
Ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej z urzędu
Jeśli odpowiednie organy dowiedzą się, że dobro dziecka może być zagrożone, muszą podjąć odpowiednie czynności, by temu zapobiec. Stanie się tak chociażby, gdy policja lub MOPS złoży zawiadomienie, że dziecko jest zaniedbywane. Wtedy sąd samodzielnie podejmie kroki zmierzające do ustalenia, jak wygląda sytuacja dziecka oraz czy wdrożenie jakichś działań jest potrzebne, a jeśli tak – jakie dokładnie powinny być to rozwiązania.
Wniosek o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej – sporządzony samodzielnie lub z pomocą adwokata
Nie zawsze jednak odpowiednie organy mogą być świadome zagrożeń związanych z pozostawieniem rodzicowi pełni władzy rodzicielskiej. Stąd też istnieje alternatywa dla postępowania z urzędu – uruchomienie go na wniosek. Możesz go złożyć w ramach osobnego postępowania lub w trakcie tego, które już się toczy – np. w sprawie rozwodu.
Bardzo ważne będzie przy tym zadbanie, by takie pismo spełniało wymogi formalne. Jeśli będziesz mieć problem z samodzielnym dopilnowaniem tych kwestii, o wsparcie możesz poprosić adwokata specjalizującego się w sprawach rodzinnych.
Zakładając, że Twój wniosek zostanie prawidłowo sporządzony, sąd wyznaczy następnie termin rozprawy. To właśnie podczas postępowania będzie próbował ustalić, czy dobro dziecka rzeczywiście jest zagrożone i czy istnieją podstawy do ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej. Zadecyduje również, jakie środki trzeba podjąć, by osiągnąć ten cel.
Oczywiście szanse na wydanie rozstrzygnięcia zgodnego z Twoimi oczekiwaniami zwiększy przedstawienie dowodów, w których wykażesz, że dobro małoletniego rzeczywiście jest zagrożone. Mogą tu pomóc przede wszystkim zeznania świadków, zaświadczenia lekarskie, ale także zdjęcia, wiadomości czy notatki policyjne.
Czy można przywrócić pełną władzę rodzicielską po jej ograniczeniu?
Władzę rodzicielską można przywrócić. Stanie się tak, jeśli sąd dojdzie do wniosku, że ustały przyczyny przemawiające wcześniej za jej ograniczeniem lub nawet całkowitym jej pozbawieniem. Jak zwykle będzie też brał pod uwagę dobro małoletniego. Innymi słowy, sytuacja wciąż będzie sprowadzała się do uzyskania odpowiedzi na pytanie – czy zmiany w tym zakresie okażą się lepsze dla dobra małoletniego niż zachowanie obecnych ustaleń?
Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej a alimenty
Jak wiesz już z poprzednich akapitów, zarówno pozbawienie, jak i ograniczenie władzy rodzicielskiej, nie odbiera rodzicom wszystkich praw i obowiązków związanych z istnieniem więzi rodzic-dziecko.
Z tego powodu wciąż może im przysługiwać prawo do kontaktów, ale również obowiązek płacenia alimentów na dziecko. Nawet gdy ojciec lub matka nie ma możliwości uczestniczenia w wychowaniu i opiece nad swoim dzieckiem, a przynajmniej możliwości te są ograniczone, wciąż ciąży na nim obowiązek dbania o dobro dziecka poprzez łożenie na jego utrzymanie oraz wychowanie.
